Met de noodzaak van online kerkdiensten en de naderende stille week is er veel discussie over de (on)mogelijkheden van de viering van de eucharistie, avondmaal of Maaltijd van de Heer. In de opiniebijdrage van Barnard en Klomp in Trouw van 27 maart 2020 wordt betoogd dat de liturgie geen ruimte biedt voor avondmaal online en wordt een oproep gedaan voor ritueel vasten. Want, stellen zij, avondmaal veronderstelt de fysieke aanwezigheid van de gemeenschap. Deze redenering is volgens mij om twee redenen niet houdbaar: het mist een bijbels-theologische doordenking van verhalen over maaltijden in crisistijden en het gaat voorbij aan de geleefde ervaring van gelovigen met online kerkdiensten.
Maaltijden in Bijbelse verhalen zijn telkens voor mensen onderweg, en vaak in tijden van crisis. Denk aan de verhalen van de Pesach maaltijd bij de uittocht uit Egypte en het brood uit de hemel, het manna in de Sinaï woestijn. Als Elia de weduwe van Sarfath bezoekt in tijden van hongersnood vraag hij haar een brood te bakken van het laatste meel dat zij heeft. Juist in tijden van crisis gaat de maaltijd door. De evangeliën verhalen hoe Jezus voortdurend mensen ontmoet rond de maaltijd, op allerlei plaatsen en tijden. Ook in gelijkenissen klinkt de uitnodiging voor de maaltijd naar iedereen. De laatste maaltijd van Jezus met zijn vrienden gaat vooraf aan zijn diepste crisis, de kruisiging. Bij de woorden ‘doe dit zo vaak als je eet en drinkt’ worden geen concrete richtlijnen gegeven zoals locatie, plaats, of de rol van gezagsdragers.
Kerkelijke tradities hebben de viering van de Maaltijd ingekaderd in uitgewerkte liturgieën met daaraan verbonden posities van religieuze gezagsdragers en een duidelijke ordening. Maar tijden van crisis en momenten van instabiliteit vragen om heroverweging en herinterpretatie van rituelen als bestaande vormen niet mogelijk zijn en alternatieven zich aandienen.
Het tweede argument tegen de noodzaak van de fysieke aanwezigheid tijdens het avondmaalritueel betreft de ervaring van gelovigen wanneer zij deelnemen aan online kerkdiensten. Onderzoek naar religie en nieuwe media bevestigt de waardevolle betekenis voor gelovigen van gemeenschapsvorming online. Maar ook ‘oude’ media onderstrepen alternatieven voor fysieke aanwezigheid. Een dominee vertelde mij dat zieken de mogelijkheid krijgen om samen met de gemeente brood en wijn te delen via de kerktelefoon. Die gelijktijdige ervaring wordt als veel betekenisvoller ervaren dan het avondmaal achteraf in kleine kring met de dominee thuis. Hoewel de zieke fysiek niet aanwezig kan zijn, ervaart hij/zij de verbondenheid met de gemeenschap en de tegenwoordigheid van Christus.
Online rituelen stellen belangrijke vragen naar de authenticiteit en legitimiteit van rituele praktijken. In de rooms-katholieke traditie is de aanwezigheid van de priester noodzakelijk wegens de hoog sacramentele betekenis van brood en wijn. Maar ook in de protestantse tradities speelt het ambt een grote rol. Priesters en dominees bepalen de rituele toegang voor ‘gewone gelovigen’ tot de ervaren gemeenschap met elkaar en Christus.
De inzet van de reformatie was een decentralisatie van het gezag in de kerk met een verschuiving van de werking van rituelen naar de gemeenschap. En dat is wat avondmaal online in deze uitzonderlijke tijden kan bieden: de ervaring van verbondenheid als gelovige gemeenschap met haar Heer, de troostvolle ervaring van nabijheid, juist wanneer fysiek contact niet mogelijk is.
MIRANDA KLAVER 